Recensie van het boek 'Mbuna - Rock-dwelling cichlids of Lake Malawi, Africa'

De Zuid-Afrikaanse auteurs Jackson & Ribbinck publiceerden in december 1975 een Engelstalig boek met de korte maar krachtige titel: Mbuna. Terwijl de ondertitel voor enige verduidelijking moest zorgen, te weten: Rock-dwelling cichlids of Lake Malawi, Africa. Slechts enkele maanden eerder, op 22 februari 1975, werd de N.V.C. opgericht en kreeg de in Nederland nog sterk in opkomst zijnde cichlidenhobby enig gestalte.

Over de auteurs

Peter Brian Neville Jackson werd in 1923 geboren in Bloemfontein, Zuid-Afrika. Jackson was een hydrobiologisch onderzoeker die, na als RAF piloot gediend te hebben in de Tweede Wereldoorlog, naast het leiden van diverse onderzoeken ook verantwoordelijk was voor de oprichting van veel visserijcentra in Oost- en Centraal-Afrika en onderwijs stimuleerde. Één van zijn successen was het in het leven roepen van de 'Fishery Science degree' aan de Rhodes University te Grahamstad, Zuid-Afrika. Jackson overleed in 2007.

Anthony James Gerrit van Lier Ribbink (of Ribbinck, zoals op de omslag staat vermeld) werd in 1942 geboren in Durban, Zuid-Afrika. Ribbink is een ichtyoloog en erkend voor het bevorderen en zich committeren aan verschillende servicecommissies en -projecten, zoals het Lake Malawi National Park. Hij won in 1997 de 'WWF Gold Medal for Contributions to Conservation and Environmental Education'. Daarnaast droeg hij als onderzoeker, mede dankzij diverse onderwaterverkenningen, bij aan de wetenschappelijke ideeën over evolutie, taxonomie en zoölogische-geografie. In 1982 beschreef Ribbink samen met Lewis Melanochromis crabro (tegenwoordig Pseudotropheus crabro).

Eerste indruk

Het 128 pagina's tellende boek is klein van stuk, rijkelijk en (met inachtneming van de publicatiedatum) fraai geïllustreerd. Nagenoeg alle afbeeldingen zijn (al) in kleur, en relatief veel exemplaren dienen niet louter als verfraaiing maar tonen soort-typisch gedrag of vergroten specifieke kenmerken, zodat de foto's daadwerkelijk een toevoeging zijn op de tekst. Naast foto's van cichliden in aquaria zijn ook enkele (boven- en onderwater) natuurfoto's van het Malawimeer en de daarin levende cichliden opgenomen. Voor mij zijn dit de oudste onderwaterbeelden die ik van betreffend meer heb mogen aanschouwen.

Op de omslag zouden foto's van een mannelijk en vrouwelijk exemplaar van Pseudotropheus zebra zijn opgenomen die door Gerhard Marcuse werden gefotografeerd. Inmiddels weten we dat het blauwe mannelijke exemplaar moet worden aangeduid als Metriaclima estherae. Het oranjekleurige vrouwelijke exemplaar is naar mijn mening echter geen M. estherae, nog is het een P. zebra. Op de achterzijde wordt reclame gemaakt voor de derde editie van het boek African cichlids of lakes Malawi and Tanganyika geschreven door Herbert Axelrod.

Inhoud

Ondanks het feit dat twee gezaghebbende auteurs aan dit boek hebben gewerkt zou je verwachten dat het door veranderde inzichten is ingehaald door de tijd en tegenwoordig nog maar van weinig aanzien geniet. De publicatie zou dan ook nog louter dienst kunnen doen als een soort archiefstuk dat enig inzicht verschaft over hoe men vroeger aankeek tegen Malawicichliden in het algemeen, en de mbuna-soorten in het bijzonder. Dat was dan ook de voornaamste reden waarom ik het boek heb aangeschaft. Nu is dit in taxonomisch opzicht zeker het geval en ook is de publicatie niet vrij van verouderde inzichten; zo trof ik bijvoorbeeld de volgende zin aan: 'Haplochromis compressiceps, the Malawian eyebiter, which actually eats other fishes' eyes as well as other fishes.' Een fabel (trofische specialisatie t.b.v. het uitbijten van vissenogen) welke door Martin Geerts in zijn boek De zaak van de OGENPLUKKENDE CICHLIDE (2015) werd ontkracht en in de hobby al veel langer als zodanig werd erkend. Toch zou ik dit boek tekort doen als ik het louter zou afdoen als gedateerd. In werkelijkheid betreft het een boek dat mij prettig heeft verrast en dat ik, ondanks haar leeftijd, iedereen die interesse heeft in Malawicichliden kan aanraden.

Het boek is opgedeeld in zes hoofdstukken die eerlijk werden verdeeld tussen de auteurs; Jackson schreef de eerste drie, Ribbink de laatste drie. Mbuna begint met een persoonlijk verhaal van Jackson die in 1954 een twee jaar durende onderzoeksreis leidde met onder andere Geoffrey Fryer en Derek Iles naar het noordelijk deel van het Malawimeer (Nkhata Bay). Dit hoofdstuk geeft een mooi inzicht in de ontdekkingen, gebruiken en machtsverhoudingen die zich destijds aan de noordelijke kustlijn van het Malawimeer hebben afgespeeld. In een zijnoot wordt opgemerkt dat de in 1951 in gebruik genomen veerboot Ilala toen al op het meer voer, en het Jackson dus verwonderde dat dit in 1974 nog steeds het geval was. Hij had waarschijnlijk niet kunnen vermoeden dat nu, in het jaar 2019, dezelfde boot (na een grondige opknapbeurt en nieuwe motor in de jaren '90) nog steeds rondvaart en dienst doet als veerboot.

Het tweede hoofdstuk heeft een nogal dubbelzinnige titel, namelijk; 'Mbuna at home'. Met een dergelijk titel zou je kunnen verwachten dat het om mbuna in hun natuurlijke leefomgeving gaat, maar het zou met hetzelfde gemak om mbuna bij ons thuis, in het aquarium, kunnen draaien. Na het lezen van de eerste regels tekst wordt al snel duidelijk dat de eerste definitie juist blijkt en het hoofdstuk enig inzicht tracht te geven in het dagelijkse leven van een mbuna in het Malawimeer. Een sterk punt aan dit hoofdstuk is zonder meer dat de menselijke invloeden en het dagelijkse leven aan het meer ook worden belicht en dat geeft toch een extra dimensie aan het verhaal.

Het derde hoofdstuk definieert mbuna, in een korte maar sterke paragraaf beschrijven de auteurs wat mbuna nu precies zijn (evolutie, soortvorming, herkenning), gevolgd door een opsomming van de geslachten en soorten die hiertoe worden gerekend. Bij elke soort is een korte omschrijving opgenomen waarin wordt aangegeven wat onderhavige soort kenmerkt. Opmerkelijk is dat, als afsluiting, ook de non-mbuna geslachten Trematocranus en Aulonocara, op dezelfde wijze werden toegevoegd. Jackson geeft hiervoor als verklaring dat soorten die tot deze geslachten worden gerekend nogal eens verward kunnen worden met mbuna-soorten omdat zij dikwijls ook over felle kleuren beschikken en van een vergelijkbare grote zijn. Ik kan mij echter moeilijk voorstellen dat deze keizerbaarzen worden verward met mbuna's. Vanwege hun zeer afwijkende bouw acht ik iedere cichlidenliefhebbers in staat beide groepen probleemloos uit elkaar te houden.

Het vierde hoofdstuk gaat dieper in op het gedrag van en de communicatie tussen cichliden en het vijfde hoofdstuk focust zich specifiek op het muilbroeden. Het zesde en tevens laatste hoofdstuk heet 'Substrate Spawners' en dat is toch wel vreemd wetende dat geen enkele mbuna-soort, zelfs geen enkele haplochromine Malawicichlide, een substraatbroeder is. De niet-endemische Tilapia rendalli is zelfs de enige substraatbroedende cichlidensoort die in het Malawimeer wordt aangetroffen. Naar mijn mening bewijst het boek in werkelijkheid juist met dit hoofdstuk haar klasse. Immers, om werkelijk te begrijpen wat het muilbroeden onderscheid of bijzonder maakt zal je kennis moeten nemen van de wijze hoe substraatbroeders zich voortplanten. Ribbink had dit goed begrepen en laat, door telkens te wijzen op de manier hoe muilbroedende Malawicichliden van deze aanpak verschillen, geen twijfel over de intentie van dit hoofdstuk bestaan.

Tot slot

Ik denk dat dit boek de test der tijd vooralsnog heeft doorstaan en een interessant, leerzaam en bovenal vermakelijk werk kan zijn voor menig cichlidenliefhebber. Het lezen van dit boek heeft mij in ieder geval veel plezier gedaan. Hoewel aanwezig is de aquaristiek duidelijk secundair in het verhaal, zelfs bijzaak, en in alle eerlijkheid denk ik dat dit de grote kracht is van dit boek. Er bestaan voldoende boeken van auteurs die een niet meer dan redelijk te noemen poging hebben ondernomen om te beschrijven wat zoal komt kijken bij het houden van bepaalde cichliden in een aquarium. Zelden echter, trof ik een cichlidenboek dat zo doeltreffend de nadruk wist te leggen op hetgeen zich zowel onder- als bovenwater afspeelt in het herkomstgebied zelf.