Hemichromis elongatus

 Hemichromis elongatus, “de lang gestrekte”

Door: M.C.W. Keijman 

Deze soort die al enkele decennia verkrijgbaar is in de hobby, kwam ik zelf in de 80-er jaren in een aquariumzaak tegen. De verkoper wist mij bij navraag te vertellen dat het een vrij agressieve soort was, en in het aquarium tot wel 25 cm groot werd. O ja, hij wist ook nog te vertellen dat hij uit Afrika kwam! Wie weet hoe groot het continent Afrika is, weet dan ook dat deze toevoeging van geen enkele waarde was. Qua kleur lieten de toenmalige exemplaren niet bijzonder veel kleur zien. Op een vale leemgele ondergrond bevonden zich ter hoogte van de middenlijn een 5-tal ronde vlekken en daarmee was alles gezegd. Op het eerste gezicht dus niet een vis die een potentiële koper direct mee zou nemen voor in zijn aquarium. In het volgende relaas wil ik uit de doeken doen, waarom deze soort het zeer zeker waard is om te verzorgen in onze aquaria. Verder zal ik proberen uiteen te zetten hoe deze soort het beste verzorgd dient te worden om deze zelfs met andere soorten tezamen voor langere tijd in één en hetzelfde aquarium te kunnen vergezelschappen.

Wel of niet Hemichromis

Als we de 3 soorten die we kennen als H. frempongi, H. elongatus en H. fasciatus eens vergelijken met de andere soorten uit het geslacht Hemichromis, dan valt er direct al een verschil in lichaamsbouw te herkennen. Dit gegeven en een aantal andere gegevens heeft Anton Lamboj aan het denken en researchen gezet en gaat er naar alle waarschijnlijkheid toe leiden dat deze 3 soorten in zijn onder handen zijnde revisie van het geslacht Hemichromis niet meer tot dit geslacht zullen gaan behoren, maar in een zelfstandig geslacht ondergracht zullen gaan worden (pers. mededeling Anton Lamboj). Ik hoop hierover in de nabij toekomst meer te kunnen melden.

Verspreidingsgebied

Het leefgebied van Hemichromis elongatus bestrijkt een groot deel van west Afrika. Om precies te zijn komt H. elongatus voor van Guinee tot aan het Okavangogebied stroomgebied in Zaïre, wat dus en zeer groot verspreidingsgebied is. Voor een verduidelijking van het verspreidingsgebied verwijs ik naar de overzichtskaarten. Op deze kaarten zijn ook de verspreidingsgebieden van de beide andere vijfvlekcichliden ingekleurd. Op deze kaarten is goed te zien dat de verspreidingsgebieden van Hemichromis elonagtus en H. fasciatus een overlap hebben, en dus in sommige riviererstelsel samen voorkomen!

, 

Biotoop waarin Hemichromis elongatus voorkomt 

De biotopen van Hemichromis elongatus kunnen enorm van elkaar verschillen. Als voorbeeld wil ik graag Kameroen nemen. Tijdens meerdere reizen door Kameroen heb ik een grote diversiteit aan biotopen aangedaan. En telkens trof ik Hemichromis elongatus in totaal van elkaar verschillende biotopen aan. Zo trof ik deze soort aan in traag stromende oerwoudbeekjes behorende tot het Cross River systeem, met helder veelal theebruin water. De bodem van dit soort riviertjes hebben vaak een zandbodem met af en toe een verdwaalde steen. In dit soort beekjes ligt vaak wel veel hout aan de randen van de beek, waar Hemichromis elongatus zich vaak ophoudt. Maar zo trof ik ze ook aan in een heldere snelstomende rivier (rivier 1) die afkomstig is van Mount Cameroon en een toeloper is tot de Mungo River (Mount Kameroen is een nog actieve vulkaan die aan de voet ervan nog met oerwoud begroeid is). De bodem van deze bronrivier bestaat uit vulkaansteen. In tegenstelling tot de vorige beschreven rivier komen in deze rivier wel planten voor. Er groeien hier grote hoeveelheden Anubias en Crinum natans. De oevers van deze rivier waren grotendeels gecultiveerd en er was geen begroeiing aanwezig Deze hiervoor beschreven biotopen liggen in het westen van Kameroen (niet ver van de grens met Nigeria). In het zuiden van Kameroen kwam ik Hemichromis elongatus eveneens tegen, ditmaal in toelopers van de Ntem River (de Ntem River vormt de natuurlijke grens tussen Kameroen, Gabon, Equatoriaal Guinee en de Republiek Congo).

Ook hier trof ik Hemichromis elongatus weer aan in van elkaar verschillende biotopen. Ondanks dat beide toelopers waren tot de Ntem River, was in deze rivier (rivier 2) weinig of geen stroming aanwezig. Verder was het water volledig troebel en was er geen zicht, en waren er geen planten aanwezig. De riverbodem bestond uit zand en veel sediment. Er was tevens veel hout in deze rivier aanwezig. Aan de kanten van deze rivier waren veel overhangende struiken aanwezig wat voor de nodige schaduwrijke zones zorgde. Een andere rivier (rivier 3), die ca. 15 kilometer verderop lag gelegen was, bleek een stromende rivier te zijn waarvan het water eveneens zo troebel was dat je er niets in kon zien. Visibillity ZERO! De rivier stroomde redelijk snel en de bodem bestond uit een laag kiezelstenen. Aan de kanten van de rivier lag hout en er waren geen planten aanwezig. Zoals in voorgaand wel duidelijk is geworden is het leefgebied van Hemichromis elongatus zeer divers en wijkt sterk van elkaar af. Doordat er nog al wat afwijkende leefgebieden bewoont worden wijken ook de waterwaarden sterk van elkaar af. In ingevoegd schema staan de waterwaarden en temperaturen vermeld voorzover die gemeten en dus bekend zijn.

Onderwater observaties in Kameroen, in verschillende rivieren waarin Hemichromis elongatus voorkomt heeft mij geleerd dat deze soort afhankelijk van het leeftijdsstadium (lees grootte), of dat deze zich in de voortplanting- of broedzorgperiode bevinden zich in verschillende delen van hun leefbiotoop ophouden. Jonge, halfwas en volwassen exemplaren die buiten de voortplanting of broedzorgperiode zijn houden zich voornamelijk op in het middendeel van de rivieren. Dit doen zij dan hoofdzakelijk in grote groepen die qua aantal kunnen variëren van 6 tot wel 14 exemplaren. Exemplaren die in de voort-plantingsfase/broedzorgfase zitten houden zich op in de oeverzones, waar deze afzetsubstraten en beschutting kunnen vinden voor hun eieren en jongen. Zij houden zich hier voor langere tijd op, totdat de jongen groot genoeg zijn en zich in de veelal sterkere stroming die buiten de oeverzone aanwezig is staande weten te houden. Verder is het ook zo dat er met name in de overzones veel sediment en dus detritus aanwezig is waar de jongen hun eerste voedsel uit kunnen halen. Deze voedselbron is niet of in een veel mindere mate in het stromingsrijkere middendeel van een rivier aanwezig.

Kleur- en vormvarianten

In de tot nu toe aanwezige literatuur en via de digitale snelweg voorhanden zijnde foto's van Hemichromis elongatus levert een beeld op van een grote diversiteit aan kleurvarianten. Eigen waarnemingen hebben mij dit beeld doen bevestigen. Alleen al tijdens mijn reizen door Kameroen heb ik een groot aantal verschillende kleurvarianten (van groen naar geel en van goud naar volledige rood! - zie Ayatto River variant) gevangen, waarvan de variant uit een klein stroompje genaamd Ayatto River (toeloper tot de Mungo River) de meest kleurrijke variant tot nu toe is gebleken. Of deze verschillende kleurvariaties te danken zijn aan de verschillende waterwaarden waarin deze kleurvarianten voorkomen, of dat dit aan verschillend voedsel voedsel ligt wat zij tot zich nemen. Of heeft het wellicht te maken met de verschillende bodem waarover deze rivier stroomt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een bodemgrond die veel ijzer bevat (lateriet houdende bodemgrond). Mij is niet bekend of hier ooit al eens onderzoek naar is gedaan. Dit is wellicht een mooi afstudeerproject voor een Bioloog in spé!

Qua vorm kan Hemichromis elongatus ook verschillen. Zo zijn exemplaren die in snelstromende rivieren leven lang gestrekt en elegant gebouwd. Terwijl die, die in stilstaande of langzaam stromende wateren leven hoger gebouwd zijn en er voller qua lichaamsbouw zijn. Het kan dus afhankelijk zijn van waar deze soort leeft en hoe hij er vervolgens qua lichaamsbouw uitziet.

Hoe groot wordt Hemichromis elongatus?

In de literatuur wordt gemeld dat Hemichromis elongatus tot wel 25 cm groot kan worden. In de natuur heb ik inderdaad exemplaren gevangen die wel 25 cm groot waren. Echter in mijn aquarium is deze soort niet groter geworden dan 21 cm.

Welke schakel neemt Hemichromis elongatus in de keten in?

In alle dierlijke ketens neemt elke soort een bepaalde plaats in deze keten in. Dit doet zich dus ook voor bij cichliden. Om een vergelijk aan te geven waar Hemichromis elongatus staat in het geslacht cichliden, som ik een aantal cichlidensoorten op die afkomstig zijn uit verschillende werelddelen en die dezelfde plaats in de keten innemen als Hemichromis elongatus.

Centraal Amerika - Petenia splendida- rover/vister
Zuid-Amerika - Cichla occelaris - rover/viseter
Afrika - Malawi meer - Dimiodochromis compressiceps ?
Afrika - Tangayika meer - Boulengerochromis microlepis - rover/viseter
Afrika - West Afrika - Hemichromis elongatus  - rover/viseter

We hebben het hier dus met een carnivoor te maken, waarmee we dus absoluut rekening mee moeten houden voor het geval we deze soort met andere soorten in één en hetzelfde aquarium willen vergezelschappen! Hierover meer in het item “ Waarmee samen te houden”. Enkele typische externe kenmerken van een viseter/rover zijn een slank en gestroomlijnd lijf en een diep ingesneden en ver naar achter staande bek.

De inrichting en grootte van het aquarium

Gezien het feit dat de biotopen waarin Hemichromis voorkomt zo van elkaar verschillen, is het moeilijk om aan te geven hoe nu exact een aquarium in te richten voor deze soort. Het is wellicht het beste om een mengeling van alle biotopen te nemen, maar met 1 specifiek gegeven rekening te houden. En dat is dat het een snelle zwemmer is die dus op gezette tijden met snelheid door het aquarium kan en moet kunnen zwemmen. Door hier rekening mee te houden in het voorste gedeelte (deel bij de voorruit) van het aquarium, kan hij dus al snelheid maken bij bijvoorbeeld het achterna jagen van een vis. Verder is het zo dat in een aantal rivieren waar Hemichromis elongatus voorkomt aan de oevers veel hout ligt, kunnen we dit in het achterste deel van het aquarium goed nabootsen om zo een oeverbiotoop na te bootsen. Verder kunnen we ermee volstaan door kleinere en grotere rolkeien her en der in het aquarium neer te leggen (het zijn geen gravers, dus men kan deze steken gerust stapelen!). Als bodembedekking kiest zelf vaak voor fijn maar zéér goed gewassen rivierzand.

Zorg voor een goede filtering van het water en een matige stroming, en klaar is de inrichting van de bak. Bijgaande foto, laat een biotoop zien waarin Hemichromis elongatus voorkomt. De minimale grootte van het aquarium waarin men Hemichromis elongatus probleemloos met andere soorten tezamen wil verzorgen, dient een kantlengte te hebben van 2.00 meter. Voor de diepte en hoogte van het aquarium kan men volstaan met 0.60 bij 0.60 meter.

Waarmee samen te houden?

Net als de diversiteit van de biotopen zijn ook het aantal vissoorten waarmee Hemichromis elongatus in zijn natuurlijke biotopen voorkomt zeer divers. Navolgende opsomming van bijvoorbeeld cichlidensoorten is niet per definitie een garantie dat het vergezelschappen hiermee ook goed gaat. Aansluitend geef ik een aantal soorten op waarmee Hemichromis elongatus goed mee samen te houden is.

Cichlidensoorten waarmee hij in de natuur mee voorkomt: Benitochromis batesi,conjunctus,finleyi, riomuniensis,ufermanni, Chromidotilapia guntheri,linkei, Etia nguti, Pelvicachromis taeniatus (Kienke en Lobé), Tilapia cameruensis, camerunensis,sp. Mamfé mariae. Maar ook met roofzalmen als Hepsetus odoe en Opsaridium ubangiensis. Nog maar te zwijgen van de vele soorten Killys uit geslachten Chromaphysemion, Epyplatys en Procatopus. Er zijn nog veel meer soorten op te noemen, maar deze zijn iet echt relevant (lees-verkrijgbaar in de reguliere handel)!

Cichlidensoorten waarmee hij in het aquarium tezamen verzorgd kan worden: Benitochromis batesi,conjunctus,finleyi,riomuniensis,ufermanni, Chromidotilapia guntheri, Etia nguti, Tilapia cameruensis, camerunensis, Tilapia sp.Mamfé mariae. Maar ook de roofzalmen Hepsetus odoe en Opsaridium ubangiensis.

Uit voorgaande kan men dus concluderen dat men Hemichromis elongatus wel met andere cichlidensoorten tesamen kan houden, maar dat dit geen kleine soorten moeten zijn. Daar deze anders als voer aanschouwd kunnen worden!

Er zijn nog veel meer soorten te vermelden waarmee men Hemichromis elonagatus zou kunnen vergezelschappen, maar dit heeft simpelweg geen zin, omdat deze niet in de aquariumhandel te verkrijgen zijn en dit mijn inziens dan ook geen toegevoegde waarde heeft om dit dan te vermelden!

Hemichromis elongatus in het aquarium

Laat ik dit deel inleiden met de opmerking dat deze soort, tesamen met zijn andere 2 soortgenoten Hemichromis frempongi en H. fasciatus een zeer slechte naam hebben als het gaat om het houden van deze soorten in het aquarium. Het is zo dat de 3 soorten geen zachtaardige vissen zijn, zoals bijvoorbeeld vertegenwoordigers uit geslachten als Pelvicachromis of Congogromis, maar ze zijn zeer zeker goed in een ruim aquarium te houden en deels zelfs te houden met andere cichlidensoorten. Als ik de 3 soorten moet inschalen qua houdbaarheid van 1 naar 3 (3 is het minst te vergezelschappen), dan ziet dat er als volgt uit: 1.Hemichromis elongatus-gemakkelijk te verzorgen / ook met andere cichlidensoorten, 2. Hemichromis frempongi-vraagt enige achtzaamheid /maar ook te verzorgen met andere cichlidensoorten,  3. Hemichromis fasciatus- een agressieve soort die zowel soortgenoten als andere schilden zelden tolereert!

In het volgende relaas geef ik mijn ervaringen weer die ik in mijn eigen aquaria met Hemichromis elongatus: Als eerste tip voor het probleemloos verzorgen van Hemichromis elongatus beveel ik aan dat het zeer zinvol is om met een groep jonge exemplaren te beginnen. Laat deze groep jonge vissen samen opgroeien (het liefst in het aquarium waarin zij als volwassen dieren zullen verblijven en uiteindelijk koppels zullen vormen) om er vervolgens zelf koppels uit te laten vormen. Mijn eerste exemplaren had ik in de Ayatto River/Kameroen gevangen en bestonden uit een aantal jongen die slechts 1 cm klein waren. De eerste maanden werden deze jongen in een apart opkweekaquarium ondergebracht, waar zij in een 5-tal maanden uitgroeiden tot een 6 a 7 cm. Vanaf het moment dat jongen Hemichromis elongatus overgaan van klein en fijn voedsel naar bijvoorbeeld mysis en volwassen Artemia, groeien deze ineens snel door en kun je ze haast zien groeien tot een lengte van ca. 10 cm.

Qua voedsel is Hemichromis elongatus op latere leeftijd niet erg kieskeurig, zo eten ze Mysis, volwassen Artemia, ongekookte garnalen, droogvoer in de vorm van vlokken en pellets (hier moet men ze wel aan laten wennen) en ik heb ze ook wel jonge visjes gevoerd. En bij het voeren kan men pas echt gadeslaan wat voor een snelle rovers het zijn!

Op een lengte van ca. 7 cm kan een geoefend oog zelfs al geslachtsonderscheiden zien aan het gedrag wat deze kleine vissen dan al vertonen. Alfa mannetjes zullen vanaf nu af aan beginnen te baltsen en laten dan ook al de schuin naar achterstaande zwarte streep op de kop zien. Qua kleur laat Hemichromis elongatus op deze lengte nog helemaal niets zien, van hoe ze er later uit komen te zien. Het gehele lijf vertoond een leemgeel achtige kleur, en de bekende vijf zwarte vlekken zijn altijd op de flanken zichtbaar. De uiteinden van de rugvinstralen zijn felrood gekleurd en laten ook een fijn blauw streepje zien. Uit niets blijkt dus welke mooie kleuren deze soort uiteindelijk kan vertonen!

Nu was voor mij de tijd aangebroken om mijn jonge inmiddels 8 cm grote Hemichromis elongatus te gaan overzetten naar hun uiteindelijke uitgroei aquarium. Dit was een 2.60 x 0.70 x 0.60 groot aquarium die ruimte ging bieden aan een groep van 16 Hemichromis elongatus. Sommige lezers zullen nu wel denken; Hoe is dit mogelijk! Zoveel exemplaren in 1 aquarium! Dat gaat niet en levert alleen maar problemen op. Niets is minder waar. Ik heb werkelijk niet één geval van agressie gehad, die ook maar één beschadiging aan een andere Hemichromis of medebewoner tot gevolg heeft gehad.

Als medebewoners had ik gekozen voor de nog onbeschreven Tilapia sp. Mamfé (3 exemplaren) en Hemichromis sp. Ankasa (2 exemplaren). Het is inmiddels mijn ervaring om bij een gemeenschappelijke verzorging van Hemichromis elongatus er voor te zorgen dat tenminste 1 van de andere soorten een uiteindelijke grotere eindlengte bereikt dan die van Hemichromis elongatus. Dit brengt een evenwicht in het bestand teweeg, dat in ieder geval in mijn aquarium ertoe heeft geleid dat ik geen problemen heb ondervonden bij het verzorgen van Hemichromis elongatus (zelfs niet bij 16 exemplaren tegelijk!). Naarmate de 16 exemplaren groeiden, begonnen deze bij een lengte van ca.15 cm de dieprode kleur te vertonen en werden ze ook pas echt mooi.

De leemgele kleur begon nu te vervagen en kleurde om naar een groene ondergrond met een steeds meer rode tot donkerrode basiskleur. De vlekken waren nog steeds zichtbaar, maar het vale zwart wat deze vlekken vertoonden was nu omgekleurd in een diepe mat zwart en gaf het geheel een mooie contrastrijke tekening. Het is heel moeilijk om een exacte kleurbeschrijving van een vis te geven, een foto zegt meer en spreekt vaak boekdelen.

De verdraagzaamheid in het aquarium was van dien aard, dat er zelfs verschillende malen meerdere koppels in het aquarium overgingen tot paarvorming en eiafzettingen. Dit resulteerde er diverse malen in dat er soms wel 2 tot 3 stellen tegelijkertijd met jongen rondzwommen. En dit zonder problemen!,  Hemichromis elongatus is een open substraatbroeder, die haar eieren veelal op plat liggende harde substraten afzet. Voorafgaand aan deze broedperiode vindt er slechts een korte baltsperiode plaats, waarbij ik bij mijn exemplaren slechts af en toe het bekende bekketrekken heb kunnen waarnemen.In de aanloopdagen naar de eiafzetting toe is heel duidelijk te zien dat het vrouwtje een dikkere buik krijgt en dat de eieren zich aan het ontwikkelen zijn. Na de korte baltsperiode en nadat het afzetsubstraat zorgvuldig van alle oneffenheden en vuil is ontdaan, zet het vrouwtje al naar gelang haar grootte een 300 tot 500 ca. 2 mm kleine ronde lichtbruin gekleurde kleine eieren af. Het mannetje die in de tijd dat het vrouwtje haar eieren afzet zéér agressief de nabijheid van het afzetsubstraat verdedigd. Juist nu is de schuin naar achter staande zwarte streeptekening goed herkenbaar. Telkens, nadat het vrouwtje een aantal eieren op het afzetsubstraat heeft afgezet komt het mannetje er direct achteraan om deze te bevruchten. Dit ritueel kennen we van veel meer opensubstraat broeders en behoeft naar mijn mening geen verdere uitleg. Het tijdsbestek waarin een legsel wordt afgezet duurt 1 tot 2 uur.

Welke,  afhankelijk is van de grootte van het legsel (en dus direct afhankelijk van de grootte van het vrouwtje) en van het feit of het paar vaak gestoord wordt door andere vissen tijdens de eiafzetting. Nadat het legsel volledig is afgezet is, neemt het vrouwtje de eerste periode van het bewaaieren van de eieren voor haar rekening. Het mannetje verdedigt het territorium met verve. Als men Hemichromis elongatus in een te klein aquarium met andere vissen samenhoud, kan het juist nu tot problemen komen.
 

Al met al kan er gesteld worden dat Hemichromis elongatus in gewoon leidingwater (waterwaarden in Wageningen zijn Ph 6,8 , Kh 3 , Gh 6 ,  Microsiemens 190 ) te kweken is. Ik heb het aquariumwater niet specifiek moeten aan passen om Hemcihromis elongatus na te kweken. Dit in tegenstelling tot vele andere uit west Afrika stammende cichlidensoorten, waarbij het wel nodig is om het water aan te passen om deze te laten afzetten.

In de broedperiode verjaagt het mannetje indringers die zich in het territorium begeven fel, en jaagt deze ook na. En als het aquarium nu te kort qua kantlengte is kan het tot verwondingen komen. Dit hoeft dus niet te gebeuren als men maar voor een aquarium zorgt die lang genoeg is!

De eieren komen bij een watertemperatuur van ca. 27 C op de 3 dag uit, waarna de minuscule larfjes in een van tevoren gegraven kuiltje worden gespuugd. Hier blijven de larven liggen totdat hun dooierzak op de 5e de dag na het uitkomen van de eieren is opgeteerd. Ook dit is afhankelijk van de watertemperatuur en zal bij een koudere temperatuur langer duren!

De jonge Hemichromis elongatus nemen vanaf de dag dat deze vrij zwemmen artemia nauplïen tot zich en groeien hier de eerste weken zeer voorspoedig op. De rolverdeling van de broedzorg kan als volgt omschreven worden: Het mannetje zorgt voor de verdediging van het territorium en het vrouwtje zorgt voor de jongen. De broedzorg bij Hemichromis elongatus duurt in zowel het aqaurium als in de natuur vrij lang aan. Ik heb in een aantal rivieren paren Hemichromis elongatus zien rondzwemmen met jongen van een lengte van wel 4 tot 5 cm. Dit houdt in dat de broedzorg tot wel enkele maanden kan aanhouden, iets wat in een groot aquarium ook is waar te nemen.

Literatuur:

Lamboj, A. 2004.,  Die Cichliden des westlichen Afrikas. Birgit Schmettkamp Verlag, Bornheim, Germany. 8102-107, 255 pp.


Loiselle,P.V. 1979. A revision of the Genus Hemichromis Peters 1858. Ann. Mus. Roy. Afr. Centr. Sci.Zool. 228: 1-124.